Trong hệ thống tư pháp, hiếm khi cơ quan thi hành án – vốn chỉ có nhiệm vụ thực thi phán quyết đã có hiệu lực – lại phải lên tiếng kiến nghị giám đốc thẩm. Thế nhưng, vụ án “tranh chấp hợp đồng thuê nhà và kiện đòi tài sản” tại phường Phú Mỹ, thị xã Phú Mỹ (tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu, nay thuộc TP.HCM) đã buộc Chi cục Thi hành án dân sự Phú Mỹ phải làm điều chưa từng có: đề nghị xem xét lại toàn bộ vụ án.
Vì sao? Bởi phía sau bản án không chỉ là quyền lợi của một cá nhân, mà còn là câu chuyện về đất công, về sự nghiêm minh của pháp luật, và về niềm tin của người dân vào công lý.
Nguồn gốc đất ?
Đối tượng tranh chấp là thửa đất số 301, tờ bản đồ số 39 (trước đây là số 3a), diện tích 6x20m. Ông Tăng Thành (tu sĩ Tổ đình Đại Tòng Lâm) khẳng định mình khai phá từ năm 1970, xây nhà để ở, sau đó cho thuê. Người thuê cuối cùng là bà Nguyễn Thị Hồng, sau khi bà mất, con gái là bà Nguyễn Thị Kim Lan tiếp tục ở lại và sửa chữa.
Ngược lại, bà Lan cho rằng đất này vốn thuộc quỹ đất của Tổ đình Đại Tòng Lâm, bản thân bà chỉ mua lại quán tạm từ một người thuê trước đó. Đặc biệt, UBND phường Phú Mỹ đã có văn bản số 41 (năm 2023) xác nhận thửa đất 301 nằm trong thửa 827, 897 – là đất công do Nhà nước quản lý, không đủ điều kiện cấp Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất.
Tổ đình Đại Tòng Lâm cũng có văn bản gửi tòa, khẳng định đất thuộc diện 100ha được cấp cho chùa từ năm 1964, yêu cầu không cấp sổ đỏ cho cá nhân.
Như vậy, ngay từ đầu, nguồn gốc đất đã chứa mâu thuẫn pháp lý lớn: vừa là đất công, vừa nằm trong diện đất tôn giáo quản lý, nhưng lại được tòa xét xử như tài sản tư nhân.
Hai bản án nhiều bất thường
Ngày 7/5/2024, Tòa án nhân dân thị xã Phú Mỹ ban hành Bản án sơ thẩm số 20/2024/DS-ST, chấp nhận yêu cầu khởi kiện của ông Tăng Thành, buộc bà Lan phải trả lại căn nhà, bàn giao công trình phụ, đồng thời bồi thường tiền thuê từ năm 2015.
Đến 13/9/2024, Tòa án nhân dân tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu xử phúc thẩm, tiếp tục tuyên buộc bà Lan trả nhà diện tích 84,3m², tháo dỡ hai mái hiên 70m², bồi thường 53 triệu đồng, và giao phần đất gắn liền với nhà cho ông Thành quản lý.
TS. Thái Ngọc Sơn – Viện trưởng Viện Nghiên cứu pháp lý & Công chúng ILPAI chỉ ra ba điểm gây tranh cãi:
Thứ nhất: Xử vượt yêu cầu khởi kiện. Ông Thành chỉ kiện đòi lại nhà cho thuê, nhưng tòa lại tuyên cả phần đất. Điều này vi phạm Khoản 1 Điều 5 Bộ luật Tố tụng dân sự 2015: “Tòa án chỉ giải quyết trong phạm vi đơn khởi kiện, đơn yêu cầu”.
Thứ 2: Công nhận quyền trên đất công. Văn bản số 716/CNVPDK-ĐKCG ngày 9/3/2023 của Văn phòng đăng ký đất đai Phú Mỹ xác định thửa đất 301 không đủ điều kiện cấp giấy chứng nhận vì là đất công. Thế nhưng, hai cấp tòa lại giao đất cho cá nhân, trái với Điều 12 Luật Đất đai 2013: “Nghiêm cấm hành vi lấn, chiếm đất đai”.
Thứ 3: Xem nhẹ yếu tố xây dựng trái phép. Căn nhà trên đất được dựng không phép từ năm 1991, vốn chỉ là công trình tạm. Theo Điều 35 Nghị định 43/2014/NĐ-CP (sửa đổi 2020), công trình xây dựng không phép trên đất không đủ điều kiện sẽ không được công nhận quyền sở hữu.
Nói cách khác, hai bản án đã biến tài sản không đủ điều kiện pháp lý thành tài sản hợp pháp, từ đất công thành đất tư.
Thi hành án không thể ngó lơ
Theo nguyên tắc, cơ quan thi hành án phải tổ chức thi hành bản án đã có hiệu lực. Nhưng trong vụ việc này, nếu cưỡng chế, thi hành án sẽ trực tiếp giao đất công cho cá nhân – một hành vi trái với trách nhiệm bảo vệ tài sản nhà nước.
Ngày 20/11/2024, Chi cục Thi hành án dân sự Phú Mỹ (văn bản số 180) đã chính thức kiến nghị kháng nghị giám đốc thẩm. Văn bản nêu rõ: bản án chưa xem xét tính hợp pháp của việc xây dựng, chưa bảo đảm nguyên tắc quản lý đất công, nguy cơ gây thất thoát tài sản nhà nước.
Đây là động thái rất hiếm, bởi thi hành án thường chỉ “thi hành”, ít khi “phản biện”. Nhưng trong tình huống này, lên tiếng là cách duy nhất để bảo toàn sự nghiêm minh của pháp luật.
Luật sư Nguyễn Văn Sài (Đoàn Luật sư TP.HCM) phân tích: “Cốt lõi vụ án là tính hợp pháp của quyền sử dụng đất. Khi cơ quan hành chính đã khẳng định đất công, thì tòa không thể trao quyền cho cá nhân dựa vào lời khai ‘khai phá’. Nếu bản án được thi hành, đây sẽ là tiền lệ hợp thức hóa hành vi lấn chiếm đất công thông qua con đường dân sự – cực kỳ nguy hiểm cho quản lý đất đai.”
TS. Luật sư Trần Thanh Phương – Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Pháp lý & Công chúng ILPAI – thì nhìn rộng hơn: “Vụ án Phú Mỹ phản ánh ba lỗ hổng: quản lý đất công lỏng lẻo, ranh giới đất tôn giáo – đất công chưa minh bạch, và quá trình xét xử chưa bám sát hồ sơ hành chính. Nếu không được giám đốc thẩm hủy án và xử lại, hệ quả không chỉ là một mảnh đất, mà còn là sự xói mòn nguyên tắc ‘đất đai thuộc sở hữu toàn dân do Nhà nước quản lý’.”
Cần một quyết định giám đốc thẩm kịp thời
Đơn kêu cứu của bà Nguyễn Thị Kim Lan gửi các cơ quan Trung ương đặt ra những câu hỏi nhức nhối: Nhà xây không phép trên đất công có được công nhận không? Có trường hợp nào đất công qua hai cấp tòa lại biến thành đất tư chưa? Tòa có quyền xử vượt quá yêu cầu khởi kiện hay không?
Đó không chỉ là nỗi uất ức cá nhân. Đó là câu hỏi của xã hội về tính minh bạch, công bằng trong tư pháp.
Trong bối cảnh toàn hệ thống chính trị đang quyết liệt chống lợi ích nhóm và siết chặt quản lý đất công, vụ án Phú Mỹ là một phép thử. Nếu giám đốc thẩm được tiến hành, hủy hai bản án sai và xét xử lại đúng pháp luật, công lý sẽ được khôi phục, niềm tin của nhân dân sẽ được củng cố.
Nếu không, nguy cơ “tư nhân hóa đất công trá hình” sẽ trở thành tiền lệ, mở đường cho những vụ việc tương tự.
Một bản án có hiệu lực không phải lúc nào cũng là dấu chấm hết. Trong trường hợp này, chính cơ quan thi hành án – người cầm búa để gõ nhát cuối cùng – đã buộc phải lên tiếng dừng lại. Đó là tiếng chuông cảnh báo cho toàn hệ thống: công lý chỉ thật sự có giá trị khi được bảo vệ đến cùng.
Giám đốc thẩm – vì thế – không chỉ là thủ tục tố tụng, mà là sự khẳng định rằng pháp luật Việt Nam có cơ chế tự sửa sai, để giữ gìn niềm tin của nhân dân và bảo vệ nguyên tắc đất đai thuộc sở hữu toàn dân do Nhà nước thống nhất quản lý.
