Nếu thi cử nặng về ghi nhớ máy móc, học sinh sẽ học vẹt; nếu coi điểm số là mục tiêu tối thượng, bệnh thành tích sẽ nảy sinh, kéo theo sự méo mó trong quản lý và dạy học.
Trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục, câu hỏi lớn đặt ra là: Thi cử phải thay đổi thế nào để góp phần đào tạo ra những công dân thực chất, có đủ năng lực sống và làm việc trong kỷ nguyên mới? Câu trả lời không nằm ở những con số điểm thi lạnh lùng, mà ở việc xây dựng một cơ chế đánh giá năng lực toàn diện.
Điểm số vẫn cần, nhưng chỉ nên là một phần. Thước đo quan trọng hơn là năng lực tư duy, khả năng sáng tạo, kỹ năng giải quyết vấn đề, làm việc nhóm, thuyết trình và thích ứng. Một học sinh đạt điểm 10 môn Toán chưa chắc đã biết cách vận dụng toán học vào đời sống; ngược lại, một học sinh được 7 điểm nhưng có khả năng tư duy độc lập, giải quyết tình huống linh hoạt, lại có thể thành công hơn.
Để làm được điều đó, thi cử cần kết hợp nhiều hình thức thay vì chỉ một kỳ thi tập trung. Kiểm tra viết vẫn có giá trị, nhưng cần song hành với dự án học tập, sản phẩm sáng tạo, bài thuyết trình hay hoạt động thực tế. Mỗi hình thức là một “kênh” để phản ánh năng lực khác nhau của học sinh, từ kiến thức đến kỹ năng mềm.
Quan trọng hơn, đổi mới thi cử phải đi đôi với giảm áp lực. Một kỳ thi quốc gia không thể gánh vác toàn bộ số phận tương lai của học sinh. Thay vào đó, cần tiến tới đánh giá liên tục, nhiều chiều, gắn với quá trình học tập hằng ngày. Như vậy, học sinh học không chỉ để “vượt vũ môn”, mà để rèn luyện, phát triển bản thân. Giáo viên cũng sẽ bớt áp lực “luyện gà chọi”, để tập trung vào hướng dẫn, truyền cảm hứng và khơi dậy sáng tạo.
Thực tiễn cho thấy, nhiều nền giáo dục tiên tiến như Phần Lan, Singapore đã thành công khi lấy năng lực làm thước đo. Họ không bỏ điểm số, nhưng biến nó thành chỉ báo trong một hệ thống đánh giá đa dạng và nhân văn hơn. Kinh nghiệm ấy là gợi mở cho Việt Nam trong quá trình đổi mới.
Một nền giáo dục lành mạnh không chỉ đào tạo “người học giỏi thi”, mà phải đào tạo “người học giỏi sống”. Đổi mới thi cử, vì thế, chính là chìa khóa để chấm dứt "bệnh thành tích", để học sinh được học thật - thi thật - nhân cách thật. Đó mới là con đường đưa giáo dục đến giá trị cốt lõi và bền vững.
